Hoe komen medicijnresten in grondwater? Resten van humane geneesmiddelen komen vooral via de urine in het afvalwater en kunnen vervolgens via twee hoofdroutes het grondwater bereiken: door lekkage van de riolering of door infiltratie van oppervlaktewater waarop rioolwater wordt geloosd. Vooral oudere riolen kunnen lekkage vertonen, hoewel de invloed (1) daarvan beperkt wordt geschat. De route via oppervlaktewater is waarschijnlijk de belangrijkste. Diergeneesmiddelen kunnen het grondwater bereiken direct vanuit urine en faeces (honden, koeien) of via mest die op het land wordt gebracht (varkens, kippen, koeien).
Stoffen, hoeveelheden, trends Medicijnen worden ingezet tegen een groot aantal aandoeningen. De belangrijkste vormen hart- en vaatziekten, suikerziekte, kanker, astma en depressie. Daarnaast gaat het bijvoorbeeld om pijnstilling en röntgencontrastmiddelen voor MRI-scans. Voor humaan gebruik gaat het om ca 2000 stoffen. Via apotheken wordt in totaal 3500 ton per jaar (2), waarmee een bedrag van ruim €4 miljard (3) is gemoeid. Omdat een groot deel van de generieke medicijnen ook via drogist of supermarkt te krijgen is, is de werkelijke omzet nog een stuk hoger. Naar schatting wordt 10% van de medicijnen in ziekenhuizen versterkt, 10% in andere zorginstellingen en het overgrote deel dus door gewone huishoudens gebruikt. Door verdere medicalisering en vergrijzing wordt verwacht dat rond 2050 het medicijngebruik 35% hoger (4) zal liggen dan in 2007. Voor dierlijk gebruik zijn er ca. 900 stoffen op de markt, in totaal ca. 250 ton per jaar. Deze bestaan vooral uit antibiotica, antiparasitica, hormonen en hartritme-middelen. Bij een recent onderzoek (5) bleek het erg lastig concrete cijfers te verkrijgen over het gebruik van verschillende medicijnen voor de diverse diergroepen.
Hoe erg is het? Voor veel medicijnen bestaan nog geen stofspecifieke normen voor drinkwater. De tot nu toe gevonden concentraties in grondwater overschrijden zelden de Vitens-signaleringswaarde van 0,1 μg/l. In Geneesmiddelen en Waterkwaliteit (2) wordt gesteld dat er voor de drinkwaterkwaliteit in Nederland geen probleem bestaat, ook als er meerdere stoffen tegelijk aanwezig zijn (mengseltoxiciteit). Het ligt er natuurlijk aan hoe hoog je de lat legt. Wel veroorzaken diverse stoffen serieuze problemen voor aquatische ecosystemen, bijvoorbeeld de pijnstiller diclofenac. Maar vanuit het drinkwater-belang gezien lijkt het medicijnendossier dus minder nijpend.
Medicijnresten in oppervlaktewater en in Vitens-winningen Van de ruim 2000 geneesmiddelen worden slechts een beperkt aantal – circa 100 – geanalyseerd in de laboratoria van de waterbeheerders en drinkwaterbedrijven. Het lab van Vitens loopt hierin voorop. De analyseresultaten geven wel een goede indruk van de medicijnresten die tot het watermilieu doordingen. In oppervlaktewater worden ongeveer 30 stoffen aangetoond, vaak in gehaltes tussen 0,1 en 1 μg/l .
In de bronnen van Vitens zijn ongeveer 20 stoffen aangetoond, in veelal lagere concentraties dan in oppervlaktewater. De kaart geeft een overzicht van de getroffen winningen. Vaak is de ‘bron’ van de medicijnresten infiltrerend oppervlaktewater. Er zijn echter ook situaties met een meer lokale herkomst, zoals de lozingen van rioolwater op de bodem in Laren en Hoenderloo (inmiddels gestopt) en de lekkage van het riool van het ziekenhuis nabij Amersfoort Berg.
Voor de aanwezigheid van diergeneesmiddelen in de bronnen van Vitens zijn slechts enkele concrete aanwijzingen: de stof clopidol wordt exclusief in de pluimveehouderij ingezet, en is gevonden in Putten en Holten. Verder zijn er enkele stoffen gevonden die zowel voor veehouderij als voor humaan gebruik worden ingezet, maar gezien de hydrologische situatie en de overige aangetroffen stoffen (6) waarschijnlijk van de veehouderij afkomstig zijn: mebendazole, sulfamethazine en trimethoprim.
Ketenaanpak Voor het terugdringen van medicijnresten in het (grond)water is een landelijke keten-aanpak(7) ontworpen. Allerlei aangrijpingspunten zijn bekeken, vanaf het ontwikkelen van medicijnen, het toelatings- en voorschrijfbeleid, de afvalinzameling, gescheiden opvang van urine, tot extra zuiveringsstappen voor riool- en drinkwater.
Diverse acties zijn al in gang gezet, bijvoorbeeld:
Project V3 (8): Vitens en Waterschap Vallei&Veluwe brengen samen in kaart waar grootste uitdagingen liggen, en passen deze toe in een proefgebied Ede-Bennekom;
Pharmafilter (9): logistieke totaaloplossinig voor afvalstromen in een ziekenhuis, Reinier de Graafziekenhuis Delft;
Gebruik van plaszakken (10) gedurende enkele dagen na een MRI-scan;
Voorschrijven van naproxen in plaats van diclofenac in de zorgsector van Meppel.
Literatuur
Exfiltratie van riolering. Sweco, 2017
Geneesmiddelen en waterkwaliteit. Briefrapport RIVM, 2016
Data en Feiten. SFK, 2016
Geneesmiddelen in bronnen voor drinkwater. Monitoring, toekomstig gebruik en beleidsmaatregelen. Van der Aa, N.G.F.M., e.a.. RIVM, 2008
Diergeneesmiddelen en waterkwaliteit. CLM, STOWA, 2016
Evaluatie diergeneesmiddelen in bronnen van Vitens. KWR, 2016
Dossier Medicijnresten uit water. Waterspiegel 2016
